خلاصه مقاله چرايى اعتراف معصومان عليهم‏السلام به قصور و كوتاهى (معرفت 147)

مقدمه
در بسيارى از ادعيه و مناجات‏هاى مأثور از امامان معصوم عليهم‏السلام تعابيرى به كار رفته است كه گويا آن بزرگواران مرتكب گناه شده‏اند! اين شبهه با اعتقاد ما مبنى بر عصمت ايشان ناسازگار است. به راستى به چه دليل انبيا و ائمّه اطهار عليهم‏السلام به خود نسبت گناه داده و به درگاه ربوبى توبه و استغفار مى‏كنند؟

توضيح
در مناجات تائبين و ساير مناجات‏ها و دعاها و نيز در قرآن تعابيرى به كار رفته كه از آنها استظهار مى‏شود كه معصومان عليهم‏السلام، مرتكب گناه شده‏اند. اكنون با توجه به اعتقاد ما به عصمت انهاو با توجه به اين باور كه آنان از بدو تولد معصوم بودند و هيچ گناهى از آنها سرنزده و حتى برخى بر آن‏اند كه ترك اولى نيز نداشته‏اند، اين سؤال اساسى مطرح مى‏شود كه چرا در تعابير مورد اشاره به آنها نسبت گناه داده شده و در مواردى از آنها خواسته شده كه استغفار كنند و يا خود درصدد توبه، تضرع و استغفار برآمده‏اند، و چگونه نسبت گناه و استغفار با مقام عصمت آنان سازگار مى‏گردد؟

سؤال ديگر اينكه، رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، و ائمّه اطهار عليهم‏السلام، در قيامت پيروان خود را شفاعت مى‏كنند و طبق برخى از روايات شب اول قبر و هنگام جان كندن بر بالين آنان حاضر مى‏شوند و سختى‏ها و عذاب‏هاى لحظه جان دادن و شب اول قبر را از آنان برمى‏دارند. حتى در برخى روايات، اميرمؤمنان عليه‏السلام« قسيم الجنة والنار» معرفى شده‏اند و اختيار بهشت و جهنم به ايشان داده شده كه هر كسى را شايسته يافتند به بهشت روانه كنند و هر كس ناشايست بود، روانه جهنم كنند. با اين وصف، چگونه آن حضرات از شدت عذاب الهى مى‏گريستند و ناله مى‏كردند؟ آيا از عذاب الهى مى‏ترسيدند، آيا نمى‏دانستند كه خداوند در قيامت چگونه با آنان رفتار مى‏كند؟! در اين صورت، چرا به ديگران وعده شفاعت دادند؟
سؤال سوم اينكه، در برخى مناجات‏هاى معصومان عليهم‏السلام، تعابيرى به كار رفته كه با يك گناهكار عادى نيز سازگار نيست، چه رسد به آن حضرات كه داراى عالى‏ترين مقامات بودند! به عنوان نمونه، امام سجاد عليه‏السلام، در دعاى «ابوحمزه ثمالى» مى‏فرمايند: «فمن يكون أسوء حالاً منى إن أنا نقلت على مثل حالى إلى قبرى ولم أمهّده لرقدتى ولم أفرشه بالعمل الصالح لضجعتى»؛ پس از من تيره‏روزتر كيست اگر من با چنين حالى روانه شوم به قبرى كه آن را براى آرميدن خود مهيا نساخته‏ام و با عمل صالح آن را [براى استراحت خود ]مفروش نگردانده‏ام.

در پاسخ به اين شبهه، پاسخ‏هايى ارائه شده است.

پاسخ اول

آن تعابير به هيچ وجه ناظر به احوال و رفتار آن بزرگواران، كه به مقام عصمت نايل آمده‏اند، نيست و متناسب با احوال معصيت‏كاران مى‏باشند و در راستاى تعليم ديگران ايراد شده‏اند. در اين دعاها و مناجات‏ها پيشوايان معصوم عليهم‏السلام، به ما آموخته‏اند كه در هنگام توبه از گناه، چگونه به تضرع و زارى به درگاه خداوند بپردازيم و چگونه گنه‏كاران با خداوند سخن گويند و زمينه مغفرت خود را فراهم آورند.

ارزيابى پاسخ اول
با بررسى دعاها درمى‏يابيم كه برخى از آنها صرفا براى تعليم ديگران ايراد شده‏اند و ناظر به احوالات قائل و تعليم‏دهنده آنها نيستند؛ نظير دعاهايى كه معصومان به پيروان خود فرموده‏اند كه در مناسبت‏ها و شرايط خاصى بخوانند. اما بسيارى از دعاها و مناجات‏ها چنين نيستند و معصوم در آنها از حالات خود خبر مى‏دهد. رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، و ائمّه اطهار عليهم‏السلام، و نيز ساير اوليا و انبياى الهى، گاه به هنگام دعا و مناجات چنان مى‏گريستند كه بيهوش مى‏شدند. مسلما آن مناجات و دعاهاى همراه با آن ناله‏ها و گريه‏ها، نمى‏توانند صرفا براى تعليم ديگران ايراد شده باشند و بى‏ترديد برآمده از سوداى دل آن بزرگواران و ناظر به حالات آنان مى‏باشد.

پاسخ دوم
روشن است كه انبيا و پيشوايان معصوم عليهم‏السلام، مرتكب گناه و حرام شرعىِ مستوجب عقاب نمى‏شده‏اند و هيچ مخالفتى با فرامين الهى نداشته‏اند تا درصدد توبه از آن برآيند. اما چون آن حضرات در بالاترين مراتب قرب الهى و غرق در عظمت كبريايى حق و ياد او بودند و اقتضاى معرفت و مقام متعالى آنان، توجه و اتصال دايم به حضرت حق بود، پس هرگاه از سر نياز، به لوازم و اقتضائات جسمانى نظير خوردن و آشاميدن و معاشرت با مردم مى‏پرداختند، آن را گناهى بزرگ براى خود مى‏دانستند و درصدد توبه و استغفار برمى‏آمدند

ارزيابى پاسخ دوم
اين پاسخ تا حد زيادى شبهات را رفع مى‏كند و بر اساس آن درك عظمت و معرفت كامل به معبود در اولياى خدا، موجب مى‏گردد كه آنان همواره در پيشگاه باعظمت خداوند احساس تقصير و گناه داشته باشند. اما اين پاسخ به طور كامل انسان را قانع نمى‏كند. با آن پاسخ تا حدودى ما به فهم و درك علت توبه، استغفار و گريه‏هاى اولياى خدا رهنمون مى‏گرديم، اما انجام كارهايى كه لازمه زندگى دنيايى است و به هيچ وجه تقصير و كوتاهى به حساب نمى‏آيد، نبايد آن‏قدر در چشم اولياى خدا زشت و ناپسند جلوه كند كه از ترس عقوبت و زشتى آن چنان بگريند كه بيهوش شوند.

ارزيابى پاسخ سوم
بررسى دعاها و مناجات‏ها حاكى از آن است كه به صورت جدى و واقعى حالت توبه، استغفار و احساس كوتاهى و قصور در پيشوايان معصوم عليهم‏السلام وجود داشته است و با وجود آن حالات واقعى و جدى با تعابير حاكى از قصور و تقصير و با قسم و التماس به درگاه خداوند درخواست عفو و بخشش دارند. بى‏ترديد كسى كه خود را مسئول ديگران مى‏داند و از جانب آنان عذرخواهى مى‏كند، چنين حالات و تعابيرى را از خود بروز نمى‏دهد.

پاسخ چهارم
حاصل پاسخ چهارم اين است كه انسان داراى مراتب و ابعاد گوناگون وجودى است. از خصوصيات او اين است كه مى‏تواند در هر حالى بر روى يكى از مراتب و ابعاد تمركز يابد و توجه‏اش را به آن معطوف سازد. به عنوان نمونه، كسى كه به كمال نهايى و عالى‏ترين مراتب قرب الهى نايل آمده، مى‏تواند توجه‏اش را به مقام نبوت، امامت و مقام وساطت فيض كه عالى‏ترين موهبت الهى است معطوف كند و در حال توجه به آن مرتبه متعالى بگويد: «أنا قسيم الجنّة والنار» در اين صورت از موهبت و مرتبه متعالى‏اى كه خداوند به او تفضّل كرده خبر مى‏دهد. امام وقتى به منشأ خود، كه نطفه حقير و ناچيز و فاقد شعور است توجه مى‏كند، مى‏گويد: خدايا، من همان نطفه حقير و ناچيزم و همه كمالات و زيبايى‏ها و نعمت‏ها از توست. او همچنين وقتى توجه‏اش را معطوف به مقام حيوانيت مى‏كند كه بين همه انسان‏ها مشترك است و خاستگاه غرايز، نفس امّاره و كشش‏هاى شيطانى مى‏باشد، مى‏گويد: خدايا، تو به من مقام عصمت دادى و مرا از گناه و طغيان حفظ كردى كه اگر اين لطف و تفضل تو نبود من نيز چون ديگران اسير وسوسه‏هاى شيطان و هواى نفس مى‏شدم و در گرداب گناه گرفتار مى‏گرديدم. او وقتى به فقر ذاتى خود مى‏نگرد و خود را منشأ همه كمبودها و محدوديت‏ها مى‏يابد و در مقابل، خداوند را منشأ همه دارايى‏ها و كمالات مى‏يابد، همه كاستى‏ها را به خود نسبت مى‏دهد و مى‏گويد: خدايا، من جاهل و نادان و فقيرم. خدايا: تو به من حيات دادى و مرا عقل بخشيدى و از مقام عصمت بهره‏مندم ساختى و از انحراف و گناه مرا حفظ كردى.
يكى از آموزه‏ها و دستورات تربيتى به ره‏يافتگان به مقام قرب و كسانى كه در هر مرتبه‏اى از معرفت الهى و كمال انسانى قرار گرفته‏اند و رحمت الهى را دريافت داشته‏اند اين است كه خود را چيزى به حساب نياورند و همه خوبى‏ها و كمالات را به خداوند نسبت دهند. چون وقتى انسان همه خوبى‏ها و كمالات را از خداوند ديد و خود را فقير محض و در نهايت ذلت و پستى يافت، بر اين باور است كه چيزى ندارد كه بدان ببالد و افتخار كند و هرچه دارد عاريه و امانت الهى است. او با توجه به اينكه فقر ذاتى او منشأ جهل، بى‏خردى، گناه و فساد است، مى‏گويد: خدايا، من در معرض گناه و فساد قرار دارم، مرا به لطف خود از گناه و انحراف حفظ كن. به اين درجه از معرفت در آيات و روايات فراوان اشاره شده است؛ از جمله خداوند در مقام تعليم آن معرفت به پيامبر خويش مى‏فرمايد: «مَّا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَّفْسِكَ وَأَرْسَلْنَاكَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَكَفَى بِاللّهِ شَهِيدا» (نساء: 79)؛ هر نيكى‏اى كه به تو رسد از خداست و هر بدى‏اى كه به تو رسد از خود توست، و تو را پيامبرى براى مردم فرستاديم و گواه بودن خدا بس است. با اين پاسخ شبهه‏ها و سؤال‏هاى مربوط به توبه و استغفار معصومان عليهم‏السلام، و اعتراف آنها به گناه و كوتاهى به درگاه خداوند مرتفع مى‏گردد و روشن مى‏شود كه خوف انبيا و ساير معصومان عليهم‏السلام، از عذاب الهى، گريه‏ها، توبه و انابه آنها به درگاه خداوند حالات و رفتار واقعى آنها بوده و آن رفتار و حالات تصنعى و صرفا براى تعليم ديگران نبوده است.
 

علاقمندان به مشاهده متن كامل اين مقاله مي توانند به شماره 147 معرفت مراجعه فرمايند.