تبیین: مقاله (طراحي حاكميت سياسي پيامبر اكرم صل الله عليه و آله و جانشينان آن حضرت و آسيب هاي فراروي آن در سورة «ص») نوشته سيدمحمود طيب حسيني(1)که دردوفصلنامه علمی پژوهشی (معرفت فرهنگی سیاسی) انتشار يافته بود توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين، تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت دریافت اصل مقاله مي‌توانند اینجا کلیک کنند.

چكيده

مقالة حاضر به بررسي موضوع حكومت پيامبر صل الله عليه و آله در سورة ص مي پردازد. طرح مسائل سياسي در اين سوره، كه جزو سور مكي قرآن است، نشان دهندة امتزاج بنيادين اسلام سياسي  حتی در شرايطي كه اسلام به لحاظ اجتماعي در اقلّيت قرار دارد .
همچنين از اين سوره استفاده مي شود كه همواره در جامعة اسلامي، افرادي شايسته براي ادارة حكومت ديني وجود دارند؛ كساني كه شيطان هيچ راه نفوذي به انديشه و روحشان ندارد.
 

مقدمه

يكي از مباحث مهم در زمينة مطالعات قرآني، بحث سياست و حكومت در قرآن است. بحث حكومت در قرآن، از آن نظر اهميت فراواني دارد كه زيربناي بسياري از نگرش ها و آموزها در زمينة رويكرد اسلام به سياست است.

اهميت اين موضوع آنگاه برجسته تر مي شود كه بدانيم نگرش صرفاً تاريخي به ارتباط سياست و دين در ميان مستشرقان، طرف داران قابل توجهي دارد. بر اساس اين ديدگاه، آيات مكي نه تنها به مسائل اجتماعي و سياسي توجهي نداشته، بلكه اساساً نسبت به زندگي اجتماعي به عنوان زيربناي طرح مقولة سياست بدبين است.

فرضيه اي كه نوشتار حاضر در پي اثبات آن است عبارت است از اينكه در آيات مكي قرآن نيز به سياست و حكومت توجه جدي شده و اين موضوع به نوبة خود، نشان دهندة پيوند ذاتي قرآن و فراتر از آن، اسلام و سياست است.

طرح مسائل سياسي در قرآن مكي

يكي از مباحثي كه به ميزان قابل توجهي در زمينة جايگاه سياست در قرآن اهميت دارد بحث پرداختن به امر سياست و حكومت در آيات مكي و مدني است؛ به اين معنا كه در كدام دسته از سوره هاي قرآن به سياست توجه جدي تري صورت گرفته است؟

تأمل در سور و آيات مكي قرآن نشان مي دهد كه سياست در اين دسته سور و آيات نيز همچون سور و آيات مدنی از جايگاه برجسته اي برخوردار بوده و چنين نيست كه قرآن در سور مكي به مسائل مربوط به اجتماع و سياست بي توجهي كرده باشد. بر اين اساس، مي توان گفت: آيات و سور مكي قرآن از ظرفيت مناسبي براي فهم بنيان هاي نظري انديشة سياسي اسلام برخوردار است. بدين روي، بررسي پژوهش حاضر بر سورة ص متمركز است. تأمل در آيات سورة ص به صورت يكپارچه و با در نظر گرفتن تناسب ميان آيات آن، نشان مي دهد كه موضوع اصلي اين سوره تأكيد بر تثبيت دين اسلام در زمين و تشكيل حكومتي عادلانه و مقتدر در ساية اين دين الهي در آينده است. علاوه بر آن، بعضي از آسيب ها و تهديدهايي را، كه فراروي حاكمان اسلامي است، گوشزد مي كند.

ديدگاه مفسران دربارة اهداف و اغراض سورة ص

سورة ص در ترتيب مصحف، سي و هشتمين سورة قرآن است و شانزده آية نخست سوره مستقيم كفار مكه را مخاطب ساخته است.

از آية 17 تا 29 قصة حضرت داود پيامبر عليهم السلام را بيان كرده و از آية30 تا 40 به شرح قصة حضرت سليمان عليهم السلام پرداخته است. از آية 41 تا 44 قصة حضرت ايوب عليهم السلام را و از آية 45 تا 48 از پيامبراني همچون حضرت ابراهيم، اسحاق، يعقوب، اسماعيل، يسع و ذالكفل عليها السلام ياد كرده است. از آية 49 تا 64 از بهشت و جهنم و برخي نعمت ها و عذاب هاي الهي در عالم ديگر سخن به ميان آورده و سرانجام، در بخش پاياني سوره، قصه حضرت آدم عليهم السلام و شيطان و سوگند وي براي فريب بني آدم آمده است. سورة ص به اتفاق نظر مفسران، مكي است.

پيش از مطالعه و بررسي غرض سورة ص از طريق تأمّل در روايات اسباب نزول و سياق منسجم و يكپارچة سورة ص بجاست ديدگاه برخي از مفسراني را كه به بيان غرض و موضوع اصلي سورة ص پرداخته اند بررسي كنيم. شايد نخستين اظهار نظر در اين باره از سيد قطب باشد. وي مي نويسد: اين سوره همانند ساير سوره هاي مكي، به مسئلة توحيد و وحي به حضرت محمد صلي الله عليه و آله و نيز حساب در آخرت پرداخته است.

علّامه طباطبائي معارف سورة ص را در چهار بخش ديده است: در بخش نخست، سخن با يادكردي از سرسختي كافران و سر برتافتن از پي روي پيامبر صلي الله عليه و آله و ايمان به آن حضرت و بازداشتن مردم از ايمان و سخن باطل بر زبان راندن آغاز شده است. در بخش دوم سوره، با ذكر قصه هايي از پيامبران گذشته، پيامبر صلي الله عليه و آله را به صبر امر كرده است. در بخش سوم، عاقبت پرهيزگاران و طغيانگران را به تصوير كشيده است. در نهايت، در فصل چهارم به پيامبر صلي الله عليه و آله امر مي كند انذار و دعوتش به توحيد را به مردم ابلاغ و بيان كند كه عاقبت پيروان شيطان آتش است .

از ميان مفسران معاصر، كه به وحدت موضوعي سور توجه نشان داده اند، هيچ يك برداشت سياسي از اين سوره نداشته اند.

سبب و فضاي نزول سورة ص

در روايتي از امام باقر عليهم السلام آمده است: ابوجهل بن هشام همراه با گروهي از بزرگان قريش بر حضرت ابوطالب عليهم السلام وارد شدند و گفتند: پسر برادرت ما و بتانمان را آزار مي دهد. او را بخوان و فرمانش ده تا از خدايان ما دست بردارد، تا ما نيز از خداي او دست كشيم. حضرت ابوطالب عليهم السلام دنبال پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرستاد، او را نزد خود خواند و آن حضرت را از پيشنهاد مشركان باخبر ساخت. پيامبر صلي الله عليه و آله در پاسخ آنها فرمودند: آيا من پيشنهادي بهتر از اين به شما ندهم؟ به يك كلمه اقرار كنيد تا با آن، بر تمام عرب سروري كنيد و آنان را خاضع و مطيع خود سازيد. ابوجهل گفت: بگو آن يك كلمه چيست؟ پيامبر صلي الله عليه و آله فرمودند: بگوييد: لا إله إلا الله. آنان با شنيدن اين سخن، انگشت در گوش نهاده، فوراً از نزد او خارج شدند.

در چنين فضايي، سورة ص نازل شد و با تأييد پيامبر صلي الله عليه و آله، موضع كفار و مشركان را بيان كرد و ضمن رد پندارهاي آنان دربارة وحي و اينكه اين وحي بر شخصي همانند حضرت محمد صلي الله عليه و آله يتيم، كه از اشراف و ثروتمندان مكه نيست نازل شده، آنان را نسبت به عذاب و عقاب الهي انذار داده است. و ضمن دعوت پيامبر صلي الله عليه و آله به صبر و استقامت، از هم اكنون قدرت گرفتن و حاكميت مطلق پيامبر صلي الله عليه و آله و استقرار دين و آيندة روشن آن حضرت را مسلّم و تمام شده گرفته، به بعضي از چالش ها و آسيب هاي حكومت پيامبر صلي الله عليه و آله و جانشينان ايشان اشاره مي كند و نيز مسلماناني را كه پس از ايشان ممكن است در مسند قدرت قرار گيرند، تهديد مي كند و در ضمن، قصه هايي از پيامبران گذشته را بيان كرده، هشدار مي دهد.

مضمون سورة ص: استقرار و تثبيت حكومت ديني

محوري ترين و اصلي ترين موضوع سوره، كه مي تواند بخش هاي اين سوره را به هم پيوند زند، اعلان شكست كافران و مشركان در مواجهه با پيامبر صلي الله عليه و آله و خبر دادن از شكست قطعي آنان و استقرار قدرتمندانة، دين حق در زمين، در كنار تأكيد بر وحدانيت خداست، و سپس به بعضي چالش ها و خطراتي كه حكومت پيامبر صلي الله عليه و آله و حاكمان اسلامي را تهديد مي كند، اشاره كرده است.

طرح قصة حضرت داود عليهم السلام در سورة ص{آیات 17-20} به منظور بيان استقرار دين اسلام و حاكميت پيامبر صلي الله عليه و آله در زمين و برچيده شدن بساط شرك و مشركان در زمين همراه با بيان بعضي از اصول حكومت داري، از جمله بعضي از چالش ها و آسيب هاي پيش روي حاكميت پيامبر صلي الله عليه و آله و پيروان دين جديد است كه به نام دين حكومت مي كنند. بيان اين بخش از آيات براي استقرار دين خدا در جامعة مكه، آن هم در زماني كه مشركان همة امور را در دست داشتند و كاملاً مسلط بودند، قاطع، قوي و محكم بوده و همه چيز را تمام شده نشان مي داد، تا از يك سو، موجب ثبات و آرامش پيامبر صلي الله عليه و آله گردد، و از ديگر سو، در دل مشركان رعب و وحشت ايجاد كند

در بخشی از سوره، قصة حضرت سليمان پيامبر عليهم السلام آمده است. مؤلفه هاي قدرت و حكومت ديني در اين بخش از قصه عبارتند از:

ـ نيروي نظامي قدرتمند، چابك و بانشاط (صافنات و جياد)

ـ درخواست فرمان روايي و حكومتي از خدا كه پس از او به هيچ يك از حاكمان و قدرتمندان داده نشود (ص: 35)

ـ تسخير باد براي حضرت سليمان عليهم السلام (ص: 36)

ـ تسخير شياطين (جنيان) و كاركردن آنها براي حضرت سليمان عليهم السلام

ـ اينكه در آية 30 سوره ص فرموده است: ما سليمان عليهم السلام را به حضرت داود عليهم السلام بخشيديم، ممكن است اشاره باشد به اينكه حكومتي كه خدا اراده كرده است به پيامبر صلي الله عليه و آله عطا كند، پس از وي در نسل وي، دست به دست مي شود و آنان شايستگان به قدرتند.

طرح اين قصه از ارادة خداي تعالي بر استمرار حكومت پيامبر صلي الله عليه و آله و ديني كه آن حضرت آورده است و نيز استمرار حاكميت جانشينان و پيروان وي خبر مي دهد. در ضمن روايتي از امام موسي بن جعفر عليهم السلام آمده است كه خداي تعالي همة آنچه را به حضرت سليمان عليهم السلام داده بود به ما هم داده است، بلكه حتي به ما چيزهايي داده است كه به حضرت سليمان عليهم السلام نداده بود .

در بخش بعد، به ذكر قصة حضرت ايوب پيامبر عليهم السلام و رنج هايي كه وي به آن مبتلا شد و صبر و پايداري اش در برابر آن همه محنت منتقل مي شود، تا به پيامبر صلي الله عليه و آله و مؤمنان در حال و آينده آرامش داده، آستانة تحمل و صبر آنان را در برابر انواع مشكلات و سختي ها بالا ببرد (ص:41).

ذكر اين قصه همچنين مي تواند تعريضي به پيامبر صلي الله عليه و آله باشد كه در مسير حكومت ديني، بايد به معيارهاي الهي در حكومت كاملاً پايبند باشد و هرگز براي حفظ قدرت و حكومت، از ارزش ها و دستورهاي الهي ذره اي كوتاه نيايد، و در اين راه، از دست دادن حكومت و قدرت كه سهل است، حتي اگر به قيمت از دست دادن همه چيز باشد بايد صبوري كند.

در ادامة همين بخش{آیات 45-48 ص}، براي اميدبخشي بيشتر به پيامبر صلي الله عليه و آله و مؤمنان، با اشاره و نهايت ايجاز، آن حضرت را به انديشه در احوال و سرگذشت پيامبراني نيرومند و بابصيرت همچون حضرت ابراهيم و اسحاق و يعقوب عليها السلام، كه برگزيدگان خدا بودند، توجه مي دهد.

باز در اين بخش از سوره، وصفي كه براي اين پيامبران ياد شده اولي الايدي و الابصار است كه اشاره به قدرت و بصيرت دارد و اين هر دو لازمة حكومت است؛ حكومتي كه بتواند اهداف الهي اش را تحقق بخشد.

در بخش پاياني سوره، مخاطبان را ـ اعم از مشركان و مؤمنان ـ به داستان آفرينش حضرت آدم عليهم السلام و مقام او و سوگند شيطان براي گم راهي و سقوط بني آدم توجه مي دهد.

ارتباط اين داستان با موضوع اصلي سوره، يعني حكومت و قدرت سياسي پيامبر صلي الله عليه و آله در اين است كه خداي تعالي با ذكر اين قصه، به همة مؤمنان هشدار مي دهد كه ممكن است در ساية دين پيامبر، قدرت فراچنگ آورند. اينان بايد بدانند كه شيطان دشمن قسم خوردة آنان است كه از طريق قدرت، كساني را كه شايسته نباشند به سقوط خواهد كشاند.

آسيب هاي فراروي حكومت ديني در سورة ص

1. شتاب در داوري

در قصه حضرت داود عليهم السلام، با يك تغيير لحن محسوس، ناگهان به ذكر يك لغزش از پيامبر در امر قضاوت، كه نماد حكومت داري عادلانه و قدرتمند است، منتقل مي شود.

غرض اين آيات{21 و24ص} روشن است: هشدار به حاكم مسلمان و در رأس آن، پيامبر مصطفي صلي الله عليه و آله كه كمترين خطا و انحرافي در حكومت، در زمينة قضاوت بين مردم ـ به عنوان يك ركن اساسي در حاكميت ـ نداشته باشد و به هر كس كه عليه او طرح دعوا مي شود فرصت دهد تا بتواند از خود دفاع كند، حتي اگر ظالم باشد.

2. غرور قدرت

در بيان قصة حضرت سليمان عليهم السلام در اين سوره، به همة حاكمان ديني هشدار مي دهد كه قدرت در ذات خود، همواره غرور مي آورد، و به ميزان فاصلة دروني و روحي بنده با خدا، قدرت نيز بنده را از خدا دور مي كند و به سركشي وامي دارد .

در آيات اين سوره، حساس ترين نقطة لغزش و انحراف از قدرت را به عنوان آسيب مطرح كرده است، تا پيامبر و جانشينان معصومش، حاكميت خود را با اين مرحلة والا و بالاتر حكومت تنظيم كنند، و ساير حاكمان نيز با معيار قرار دادن شاخصه هاي مطلوب حكومت عدل الهي، خود را با اين معيار هماهنگ سازند. روشن است كه وقتي وجود اين دو انحراف ظريف و حساس در حاكمي اسلامي، كه در جايگاه پيامبر حكومت مي كند، ناشايست شمرده شود، به طريق اولي، انحرافات بزرگ تر از آن در پيشگاه خدا نامطلوب است و كساني كه مبتلا به آن باشند شايستة جانشيني پيامبر نخواهند بود.

3. لغزش همة قدرتمندان جز بندگان مخلَص

بخش پاياني سوره، كه به ذكر قصة حضرت آدم عليهم السلام و ابليس پرداخته و به توده هاي مؤمنان معرفت مي دهد و اعلام مي كند كه بدانند خدا را بندگان مخلَص و خالصي است كه شيطان را توانايي گم راهي و سقوط آنان نيست و تنها آنان شايستگي دارند و مي توانند حكومتي داودي (مبتني بر عدالت) و سليماني (مبتني بر اقتدار) برپا دارند.

4. شايستگان قدرت و حكومت

نكتة قابل توجه و تأمل در اين سوره، آن است كه با توجه به پيام اصلي سوره، مقصود از عباد مخلَص خدا در آية 83 (إِلاَّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصينَ)، پيامبران گذشته نيست، بلكه بندگاني شايسته در امت پيامبر است كه در آينده، خواهند آمد و مصون از اغواي شيطان و آسيب هاي مطرح در اين سوره بوده و شايستگي حكومت دارند. مطابق روايات، اين بندگان مخلَص خدا، امامان معصوم عليها السلام از اهل بيت پيامبرند .

نتيجه گيري

از مباحث گذشته نتايج ذيل به دست آمد:

تأمل در سور و آيات مكي قرآن، و در پژوهش حاضر به طور مشخص، تأمل در سورة ص نشان دهندة پيوند ذاتي قرآن و سياست است. اين امر، هم در سور مكي و هم در سور مدني خود را نشان مي دهد.

پيام سورة ص يك پيش گويي قطعي دربارة دين اسلام به شمار مي آيد.

در اين سوره، ضمن بيان ابعادي از قصة حضرت داود و سليمان و ايوب عليها السلام و نيز قصة شيطان و آدم عليهم السلام درواقع، جايگاه اقتدار و ويژگي ها و ابعاد و حوزة حكومت ديني كه به دست پيامبر صلي الله عليه و آله تأسيس شده معرفي گرديده است.

نيز به دست آمد كه در اين سوره، به دو آسيب عمده مربوط به صاحبان قدرت و حاكمان، يعني نبود عدالت در داوري ميان مردم و فريفته شدن به قدرت ـ هرچند با داشتن انگيزه هاي مقدس ـ و نيز يك آسيب مربوط به عموم مردم ـ بجز انسان هاي مخلَص ـ اشاره شده است.

در جامعة اسلامي، همواره براي ادارة حكومت ديني، شايستگاني وجود دارند كه اگر غيرشايستگان كنار بكشند، قدرت و حكومت، خود به سراغ شايستگان خواهد رفت.

اين شايستگان از فريب شيطان و انحراف در امانند.

---

1. دانشيار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه tayyebhoseini@rihu.ac.ir